fbpx

Szlak Pamięci Żydów Lubelskich

Czas przejścia: 3-4 godziny

Lublin należy do tych miast Polski, w których przez stulecia mogła rozwijać się swobodnie kultura hebrajska. Bujny rozkwit nauk judaistycznych spowodował, że nasze miasto określano mianem Jerozolimy Królestwa Polskiego, a nawet żydowskim Oxfordem.

Przystanek 1. - Kamienny obelisk na Placu Zamkowym

Kamienny obelisk na Placu Zamkowym z tablicą zawierającą plan byłej dzielnicy żydowskiej, powstałej tu już w XVI w. Wiodąca w poprzek Placu Zamkowego ulica Szeroka była centralnym miejscem „miasta żydowskiego”. Przy niej stały synagogi, biura, okazałe sklepy i kamienice. W XVIII wieku, w domu przy ul. Szerokiej 28 miał swój dwór Widzący z Lublina (Jakub Izaak Horowic), o czym informuje stosowna tablica. W marcu 1940 r. z dzielnicy utworzono getto, a po jego likwidacji w 1942 r. została w znacznym stopniu zniszczona. Zachowała się zabudowa przy ul. Kowalskiej, Lubartowskiej, Furmańskiej – nieparzysta, i Cyruliczej.

Adres: Plac Zamkowy

Przystanek 2. - Neogotycki Zamek Lubelski

Zamek w trakcie II wojny światowej funkcjonował jako więzienie, gdzie obok Polaków osadzano również Żydów, mieszkańców getta lubelskiego. Żydowscy więźniowie zostali potem rozstrzelani w masowych egzekucjach na Górkach Czechowskich oraz w egzekucji, wraz z Polakami, na zamku, 22 lipca 1944 r., na kilka godzin przed wkroczeniem do Lublina wojsk polskich i sowieckich. Teren pod Zamkiem Lubelskim był przed wojną dzielnicą zamieszkałą głównie przez Żydów.

Adres: ul. Zamkowa 9

Przystanek 3. - Nieistniejąca już Synagoga Maharszala

Masywny, murowany kompleks powstał w 1567 r. Obok siebie stanęły akademia talmudyczna oraz Synagoga Wielka. Z czasem dobudowano Małą Synagogę nazwaną Maharam. W tym największym w Lublinie sakralnym obiekcie żydowskim mogło modlić się jednocześnie aż 3 tys. osób. Synagoga Wielka była otwarta tylko w święta, Mała Synagoga w soboty, a na co dzień – mała bożnica Szywe Kryjem. Szkoła wchodząca w skład kompleksu była nie tylko pierwszą akademią talmudyczną w Polsce, ale też pierwszą wyższą uczelnią w Lublinie. Tak oto Lublin stał się najważniejszym ośrodkiem kultury żydowskiej w Rzeczypospolitej. Szkoła talmudyczna istniała do roku 1655, kiedy to synagogi wraz ze szkołą zostały spalone w czasie najazdu wojsk kozacko-moskiewskich. Ponownie odbudowana, synagoga została zburzona, już po likwidacji getta żydowskiego, w 1943 r. Z największej synagogi Lublina ocalał tylko parochet odnaleziony w Bielsku-Białej.

Adres: przy ul. Zamkowej

Przystanek 4. - Stary Cmentarz Żydowski

Stary cmentarz żydowski znajduje się pomiędzy ulicami Kalinowszczyzną i Sienną. Powstał na terenie jednego z najstarszych ośrodków osadniczych Lublina, tzw. Grodziska. Znajduje się tam wiele macew Żydów znanych nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Warto na początku zobaczyć macewę Jakuba Kopelmana ha-Lewi, zmarłego w 1541 r., będącą najstarszym żydowskim pomnikiem nagrobnym w Polsce stojącym na swoim miejscu. Jednak najważniejszym grobem, jednym z najczęściej odwiedzanych miejsc i celem pielgrzymek chasydów z całego świata, jest ohel Widzącego z Lublina. Kolejnym licznie odwiedzanym grobem jest macewa Szaloma Szachny, syna najbogatszego Żyda we wschodniej Polsce oraz bankiera króla Polski. Jako jedyny lubelski Żyd otrzymał prawo osiedlenia się w mieście. Na jego grobie, tak jak u Widzącego z Lublina, wierni pozostawiają karteczki z intencjami.

Adres: ul. Kalinowszczyzna

Przystanek 5. - Nowy Cmentarz Żydowski

Cmentarz otoczony jest ogrodzeniem z betonowych płyt w kształcie macew. We wnętrzu mieści się jedna z lubelskich synagog. Znajduje się tu także izba pamięci. Nekropolia powstała w 1829 r., kiedy zabrakło miejsc na Starym Cmentarzu. Nowy Cmentarz jest miejscem spoczynku największego lubelskiego rodu chasydów – Eigerów. Znajduje się tu grób Jakuba Lejbe i jego spadkobierców, późniejszych rabinów Lublina: Abrahama, Izraela, syna Abrahama oraz cadyka ha-Kohena, syna Jakuba. To tutaj pochowany został założyciel i rektor Uczelni Mędrców Lublina Majer Szapiro, zmarły w 1933 r. Jego pogrzeb był wielką celebracją dla miasta. Dzisiaj ohel Szapira jest pusty, gdyż jego szczątki przeniesiono w 1958 r. do Jerozolimy.

Adres: ul. Walecznych

Przystanek 6. - Dawna Uczelnia Mędrców Lublina

Jesziwas Chachmej Lublin (Uczelnia Mędrców Lublina), nazywana potocznie jesziwą, kształciła rabinów. Jej budowę rozpoczęto w 1924 r. przy ul. Lubartowskiej 57 (obecnie Lubartowska 85) wg projektu Agenora Smoluchowskiego. Uroczyste otwarcie uczelni odbyło się 24 i 25 czerwca 1930 r. Uczestniczyło w nim wiele osobistości, reprezentujących zarówno władze państwowe, jak i religijne. Założyciel uczelni, rabin Majer Szapiro, objął stanowisko rektora i sprawował je do przedwczesnej śmierci w 1933 r. Jego następcą został cadyk Szlomo Eiger, przedstawiciel jednego z najstarszych i najbardziej znanych rodów chasydzkich w kraju.

Jesziwa była sześciokondygnacyjnym, nowoczesnym i budzącym podziw budynkiem. W szkole znajdowały się: sala jadalna, kuchnia, piekarnia, łaźnia (z prysznicami i basenami do kąpieli rytualnych), pralnia, suszarnia i magazyny. Wewnątrz była nawet specjalna sala mieszcząca rekonstrukcję modelu świątyni jerozolimskiej. Jego autorem był chasyd Henoch Weintraub. Wykonany pieczołowicie z drewna i pomalowany na kolor marmuru był on inkrustowany szlachetnymi materiałami, a każda z części miała swój odnośnik w Talmudzie z podaniem źródła.

Na drugim piętrze znajdowała się sala wykładowa. Pod sufitem umieszczony był imponujący, szesnastoramienny świecznik o wadze 180 kg. Każdy z uczniów studiujących w jesziwie miał własny pokój wyposażony w podręczną biblioteczkę. Całkowita kubatura budynku wynosiła 18 tysięcy metrów sześciennych.

Adres: ul. Lubartowska 85

Przystanek 7. - Dawny szpital żydowski

Szpital, należący niegdyś do gminy żydowskiej, był ważnym obiektem medycznym zbudowanym w 1886 r. wg projektu Mariana Jarzyńskiego. Posiadał ok. 100 łóżek. Potocznie nazywany był przytułkiem dla biednych chorych, taką rolę bowiem pełnił. Funkcjonował dzięki funduszom uzyskiwanym z gminy żydowskiej i datkom osób prywatnych. Pięciooddziałowy szpital zatrudniał średnio 18 lekarzy specjalistów, wśród których wyróżnili się: Jakub Cynberg, Hersz (Henryk) Mandelbaum i Salomon Bromberg.

W marcu 1942 r. został zlikwidowany przez Niemców, a chorych wymordowano. Po wojnie rozbudowano go. Obecnie znajduje się tu szpital ginekologiczno-położniczy. W 1986 r. na frontowej ścianie budynku umieszczono tablicę informującą w języku polskim i hebrajskim o jego historii.

Adres: ul. Lubartowska 81

Przystanek 8. - Dawny Dom Ludowy im. Icchaca Lejby Pereca z 1936 r.

Przy ul. Szkolnej 16 na wmurowanej tablicy widnieje napis: „W tym budynku mieścił się Żydowski Dom Kultury im. I. L. Pereca”. Początkowo była tu szkoła z biblioteką, salą teatralną i kinem, którą prowadziła żydowska lewicowo-socjalistyczna partia polityczna Bund. Wybudowana została ze składek mieszkańców. Prace trwały w latach 1937- 1939, a uroczyste otwarcie szkoły miało nastąpić 1 września 1939 r. W czasie II wojny światowej budynek zaadaptowano na szpital. Tuż po wojnie mieściło się tu schronisko dla Żydów, którzy przeżyli Holocaust. Do 1949 r. miała tu siedzibę żydowska szkoła podstawowa.

Współcześnie jest to siedziba Narodowego Funduszu Zdrowia.

Adres: ul. Szkolna 16

Przystanek 9. - Jedyna bożnica, która przetrwała wojnę

Bożnica Chewra Nosim (Bractwo Nosicieli Ciał) ocalała jako jedyna w Lublinie z ok. 100 niegdyś istniejących domów modlitw i synagog. Zachowała się do czasów współczesnych, gdyż mieściła się poza murami żydowskiego getta. Była miejscem nauki i modlitwy członków bractwa. Właściciele kamienicy zawarli w testamencie zapis: „(…) w przyszłości nigdy nie może ona zmienić swojego pierwotnego przeznaczenia (…)”. Stąd nadal mieści się tu synagoga. Jej wnętrze podzielono na trzy pomieszczenia. W największym z inicjatywy Symchy Wajsa urządzono Izbę Pamięci Żydów Lublina. Znajdują się tu sprzęty liturgiczne, zdjęcia, dokumenty, kilka zwojów Tory oraz stare księgi. Niestety, część zbiorów skradziono w 1995 r., a kolejną część oddano w związku z ponownym otwarciem jesziwy w 2006 r. Budynek jest także siedzibą Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Lublinie oraz Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w Lublinie.

Adres: ul. Lubartowska 10

Przystanek 10. - Pomnik Ofiar Getta

Pomnik usytuowany był początkowo na placu Ofiar Getta, pomiędzy ulicami Lubartowską a Świętoduską. Pierwotnie był to plac targowy, leżący na umownej granicy pomiędzy chrześcijańską i żydowską częścią miasta. Z dawnego targowiska zachował się jedynie fragment budynku jatek. Pomnik autorstwa Jana Tarabuły i Bogumiła Zagajewskiego odsłonięto w 1963 r. Wykonany z czarnego kamienia kształtem przypomina macewę. W jego podstawie umieszczono nazwy obozów zagłady i pracy, do których w okresie okupacji trafiali lubelscy Żydzi. Natomiast na samym pomniku widnieje napis upamiętniający pomordowanych. W wyniku odsprzedaży terenu placu pod budowę centrum handlowego w 2007 r. pomnik przeniesiono tymczasowo na róg ulic Niecałej i Radziwiłłowskiej. Ma on powrócić na swoje dawne miejsce, wkomponowany w architekturę centrum handlowego.

Adres: ul. Niecała

Przystanek 11. - Budynek dawnej siedziby Centralnego Komitetu Żydów w Polsce i Wojewódzkiego Komitetu Żydów w Lublinie

Budynek ten mieści się przy ul. Noworybnej 3 (w pobliżu ul. Rybnej 8 i ul. Olejnej 11). Powstał pod koniec XVI w., wielokrotnie był przebudowywany. Ostatniej przebudowy dokonano w latach 50. i 60. XX w. W budynku swoją siedzibę miał Centralny Komitet Żydów w Polsce, działający w latach 1945‑1949, zorganizowany przez Żydów ocalałych z Zagłady z pomocą Krajowej Rady Narodowej. Głównymi działaniami Centralnego Komitetu Żydów w Polsce w tamtym czasie było uruchomienie szkoły żydowskiej oraz utworzenie wydawnictwa publikującego gazetę dla Żydów. Na fasadzie budynku znajduje się tablica upamiętniająca powstanie Komitetu Żydowskiego.

Adres: ul. Noworybna 3

Przystanek 12. - Dawny Żydowski Dom Sierot

Wśród domów na Starym Mieście na uwagę zasługuje ten przy ul. Grodzkiej 11. Przez kilka dziesięcioleci stanowił on siedzibę Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, która przez długi czas prowadziła pod tym samym dachem Ochronkę dla Starców i Sierot Żydowskich. Pierwotnie był to budynek plebanii nieistniejącego już kościoła św. Michała (lubelskiej fary).

Pierwsze wiadomości archiwalne o starej plebanii pochodzą dopiero z XIX w., jednak została ona wybudowana znacznie wcześniej, zapewne na początku XVII w. Są to dokładne opisy stanu budynku sporządzone tuż przed konfiskatą dóbr parafialnych przez Rząd Gubernialny Lubelski, która miała miejsce w latach 1869-1870. Wkrótce potem przekazano go gminie żydowskiej, w której posiadaniu znajdował się do 9 maja 1941 r.

Po wyzwoleniu przeszedł na własność Magistratu w Lublinie. W latach 1944-1946 pełnił rolę domu dla starców, natomiast w latach 1947-1970 mieścił się tu dom dziecka. W budynku znajdowały się pomieszczenia przeznaczone dla sierot, kalek oraz starców. Były tu również biura Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Lublinie. Na ścianie budynku widnieje tablica upamiętniająca jego dawne przeznaczenie, wmurowana 9 listopada 1987 r. – w 45. rocznicę likwidacji getta lubelskiego. Obecnie znajduje się tu Młodzieżowy Dom Kultury „Pod Akacją”.

Adres: ul. Grodzka 11

Przystanek 13. - Brama Grodzka

Była przejściem do Miasta Żydowskiego, swoistą granicą rozdzielającą dwa światy – chrześcijański i żydowski. Nazywana Bramą Żydowską, była jedną z dwóch głównych bram miasta w obwodzie murów obronnych. Obecnie ma w niej siedzibę Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. To dzięki niemu można odbyć wirtualny spacer po ulicach, których już w Lublinie nie ma. W jej murach mieści się wystawa pt. „Lublin. Pamięć Miejsca”. Część wystawy poświęcona jest historii lubelskich Żydów do roku 1939. Jest to największy zbiór informacji o dziedzictwie kulturowym Żydów w Lublinie. Wystawa pokazuje zarówno ważne obiekty, jak i życie codzienne przedwojennego Lublina. Turyści krajowi i zagraniczni mają okazję zapoznać się z ogromną dokumentacją zawierającą historię prawie każdego domu na Starym Mieście.

Adres: Grodzka 21