Szlak Wielokulturowy
Czas przejścia: 3-4 godziny
Położenie Lublina – na pograniczu kulturowym wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa, a także na ważnych szlakach handlowych, które istniały tu już we wczesnym średniowieczu, sprawiło, że przez wieki miasto odznaczało się wielokulturowością. Jego mieszkańcy wyznawali różne religie, a znaczna ich część posługiwała się odmiennymi językami.
Przystanek 1. - Pomnik Unii Lubelskiej
Pomnik znajduje się na placu Litewskim, którego nazwa pochodzi od miejsca obozowania posłów litewskich podczas sejmu lubelskiego w roku 1569. To tu podczas sejmu król Zygmunt August odebrał od księcia pruskiego Albrechta II Fryderyka Hohenzollerna hołd opisany przez Jana Kochanowskiego w poemacie Proporzec albo hołd pruski.
Pierwszy pomnik wystawiono jeszcze za panowania króla Zygmunta Augusta – znajdował się przed fasadą kościoła Bonifratrów. Na początku XIX w. uległ zniszczeniu w wyniku rozbiórki zabudowań klasztoru Bonifratrów w trakcie urządzania w tym miejscu placu musztry. Obecny pomnik unii lubelskiej wzniesiono w 1826 r. na polecenie Stanisława Staszica. Ma on formę wysokiego na 13 m żeliwnego obelisku na podeście licowanym granitowymi płytami. Postument opatrzono napisami z mosiężnych liter i płaskorzeźbą od strony frontowej. Relief, autorstwa Pawła Malińskiego, przedstawia dwie stojące kobiety (symbolizujące Koronę i Litwę), podające sobie prawe dłonie, z tarczami herbowymi obydwu państw pomiędzy nimi.
Adres: Plac Litewski
Przystanek 2. - Kościół ewangelicko-augsburski pw. Trójcy Świętej
25 sierpnia 1784 r. król Stanisław August Poniatowski wydał pozwolenie na budowę kościoła, który zgodnie z ówczesnym prawem zlokalizowano w odległości 200 łokci od najbliższego kościoła rzymskokatolickiego. Budowa świątyni, wg projektu Fryderyka Zilcherta, trwała trzy lata, a nadzór nad nią sprawował pastor Tobiasz Bauch. W listopadzie 1788 r. po raz pierwszy odprawiono tu nabożeństwo.
We wnętrzu znajduje się późnobarokowy ołtarz – dzieło Flaglera, przeniesiony pod koniec XVIII w. ze zboru w Piaskach, z dwustrefowym obrazem z 1628 r., z warsztatu niemieckiego lub niderlandzkiego, przedstawiającym Ukrzyżowanie i Ostatnią Wieczerzę. Warto też zwrócić uwagę na portret króla Stanisława Augusta Poniatowskiego z końca XVIII w. oraz ambonę przeniesioną z Piask. W kościele zachował się klasycystyczny krzyż ołtarzowy oraz XVII–wieczne nakrycie ołtarzowe wykonane z białego atłasu. Na uwagę zasługuje także XIX-wieczna bogato haftowana zastawa zdobiąca ołtarz, przedstawiająca scenę Przemienienia Pańskiego na górze Tabor. W nawie znajdują się wmurowane liczne epitafia, kościół posiada największy w Polsce (i jeden z największych w Europie) zbiór trumiennych tablic epitafijnych wykonanych z miedzi, mosiądzu i żelaza.
Adres: Kościół znajduje się pomiędzy ulicami Krakowskie Przedmieście, Ewangelicką i I Armii Wojska Polskiego
Przystanek 3. - Pałac Lubomirskich
Pałac Lubomirskich usytuowany jest pomiędzy pałacem Czartoryskich a Gubernialnym. W XVI w. stał tu renesansowy dwór obronny Firlejów. Kolejnymi jego właścicielami była rodzina Ostrogskich, a w 1683 r. po małżeństwie Teofili Ludwiki Ostrogskiej z Józefem Karolem Lubomirskim przejęli go Lubomirscy. Pod koniec XVII w., przy udziale architekta Tylmana z Gameren, pałac przebudowano w stylu barokowej rezydencji. Kolejny właściciel Karol Sanguszko i jego żona Maria Anna z Lubomirskich na stałe przebywali w rezydencji w Lubartowie, toteż niezamieszkany pałac popadał w ruinę. Zniszczony budynek kupił w 1801 r. burmistrz Lublina – Beniamin Finke i przekazał go na własność rządowi. W roku 1822 namiestnik Królestwa Polskiego gen. Józef Zajączek przeznaczył pałac na siedzibę Komisji Województwa Lubelskiego. Wówczas w wyniku przebudowy wg projektu Jana Stompfa budynek zyskał jeszcze jedno piętro i boczne pawilony, które nadały całości charakter neoklasycystyczny. W wyniku pożaru w 1829 r. pałac uległ zniszczeniu. Podjęto jednak decyzję o ponownej jego odbudowie. Henryk Marconi, główny architekt czuwający nad przebudową, nadał pałacowi neorenesansowy charakter z elementami empire w środkowym ryzalicie. Wyeliminowano wówczas drugie piętro, natomiast pozostały wieże z czasów Jana Stompfa. Obecnie w pałacu mieści się Wydział Politologii UMCS.
Adres: plac Litewski 3
Przystanek 4. - Dawna cerkiew grecka
Budowla pełniąca obecnie funkcję kościoła rektoralnego była pierwotnie cerkwią prawosławną. Wybudowana została w 1790 r. na mocy przywileju nadanego w 1786 r. kupcom greckim. Była wówczas podporządkowana patriarchatowi w Konstantynopolu.
W roku 1833 budynek rozbudowano i odnowiono, w 1857 r. dobudowana została dzwonnica. Cerkiew weszła wówczas w skład rosyjskiego Kościoła prawosławnego. Po I wojnie światowej władze państwowe przekazały cerkiew Kościołowi katolickiemu.
Cerkiew wzniesiono na planie prostokąta. Jej proste, salowe wnętrze pozbawione jest artykulacji i dekoracji architektonicznej. Fasada jej oraz dzwonnicy posiada widoczne cechy XIX-wiecznej architektury cerkiewnej. Charakterystyczne dla dzwonnicy są elementy dekoracyjne – arkadowe płyciny oraz okna z podziałem na dwie części, tzw. biforia.
Adres: ul. Zielona 3
Przystanek 5. - Zespół Szkół Ekonomicznych im. Augusta i Juliusza Vetterów
Historia szkoły sięga roku 1866, kiedy to Zgromadzenie Kupców Miasta Lublina powołało do życia Szkołę Niedzielno-Handlową. Pierwsza myśl założenia szkoły narodziła się jednak dużo wcześniej, bo w 1860 r. Po wielu staraniach uruchomiono ją 5 sierpnia 1866 r. jako 4-klasową Szkołę Niedzielno–Handlową. Od 1902 r. działała również Szkoła Handlowa Zgromadzenia Kupców m. Lublina.
Od września 1904 r., w związku z rosnącą liczbą uczniów, trwały prace przygotowawcze do budowy nowego budynku szkoły. Powstało wówczas Towarzystwo Pomocy dla Szkoły Handlowej, które zajęło się gromadzeniem środków na zakup terenu i budowę. Dzięki temu, a także aktywności prezesów: Mieczysława Wolskiego, a szczególnie Augusta i Juliusza Vetterów, wybudowano wspaniały gmach przy ul. Bernardyńskiej. 5 września 1906 r. rozpoczęto naukę w nowym budynku. Szkoła Handlowa była pierwszą – po 1905 r. – polską szkołą w Królestwie Polskim.
W 1928 r. szkole nadano imię zasłużonych współtwórców i opiekunów – braci Augusta i Juliusza Vetterów. Od 1974 r. szkoła funkcjonuje pod nazwą Zespół Szkół Ekonomicznych im. A. i J. Vetterów. (Patrz przystanek 8 Szlaku Znanych Lublinian).
Adres: ul. Bernardyńska 14
Przystanek 6. - Plac katedralny
W miejscu, gdzie obecnie jest plac Katedralny, znajdowały się budynki kolegium jezuickiego. Kompleks kolegium łącznie z kościołem (który obecnie pełni funkcję Archikatedry Lubelskiej) wzniesiono wg projektów włoskich architektów, jezuitów – Jana Marii Bernardoniego i Józefa Briccia. Po wielkim pożarze w 1752 r., który strawił kościół i część budynków kolegium, podjęto gruntowną odbudowę świątyni. Trwała ona kilka lat i została zakończona w 1757 r. wymalowaniem w całym wnętrzu wspaniałych fresków. Twórcą tego przedsięwzięcia był Józef Mayer – nadworny malarz Augusta III Sasa. Jego podpis i data „1757” widnieją na sklepieniu kruchty. Po 1818 r. prowadzono w kościele prace konserwatorskie pod kierunkiem włoskiego architekta późnego klasycyzmu Antonia Corazziego. Budowniczy na bazie dawnej wielkiej furty klasztornej zbudował wieżę, nazwaną później Wieżą Trynitarską, nadając jej neogotycki kształt. Ten włoski architekt przebudował także fronton kościoła, a przed wejściem do świątyni wzniósł klasycystyczny, sześciokolumnowy portyk. Także wewnątrz świątyni prowadzono prace renowacyjne, w czasie których odnowione zostały freski Mayera (1874-1878). (Patrz przystanek 13 Szlaku Zabytków Architektury).
Adres: ul. Królewska
Przystanek 7. - Rynek Starego Miasta
Rynek Starego Miasta to miejsce szczególne. Jest jego centralną częścią, a jednocześnie idealnym miejscem do spędzania wolnego czasu. Będąc na Rynku Staromiejskim, warto przyjrzeć się uważniej przylegającym do niego kamienicom. Mieszają się tu style: gotycki, renesansowy, barokowy i klasycystyczny. Wybrane kamienice opisano dokładniej w przystanku 14 Szlaku Zabytków Architektury.
Przesunięcia terytorialne za czasów Jagiellonów, a także swoboda religijna w ówczesnej Polsce i prześladowania na zachodzie Europy sprawiły, iż zmienił się skład etniczny oraz religijny ludności. Polska, która do tej pory była jednolita etnicznie i prawie w całości związana z Kościołem katolickim, za panowania Jagiellonów stała się państwem wielonarodowościowym, a Lublin – węzłem łączącym Litwę i Ruś z Polską. „Złoty wiek” w Lublinie zaczął się w 2. połowie XV w., miasto było wówczas jednym z największych ośrodków międzynarodowego handlu. Od 1448 r. aż do końca XVI w. na Rynku odbywały się jarmarki, na które przybywali kupcy ruscy, ormiańscy, greccy, niemieccy, francuscy, niderlandzcy i angielscy. Znaczenie jarmarków zaczęło maleć pod koniec XVI w., a wojny w wieku XVII zakończyły „złoty wiek” Lublina.
Adres: ul. Rynek
Przystanek 8. - Brama Grodzka
Brama była przejściem do Miasta Żydowskiego, swoistą granicą rozdzielającą dwa światy – chrześcijański i żydowski. Nazywana Bramą Żydowską, była jedną z dwóch głównych bram miasta w obwodzie murów obronnych i powstała w tym samym czasie co mury miejskie. Pilnowana przez strażników, dwunastometrowa, ówcześnie brama miała formę czworoboczną, dwukondygnacyjną, z otworami strzelniczymi. Między Wzgórzem Zamkowym a Bramą Grodzką do XVII w. był most zwodzony, opuszczany przy pomocy żurawia, który później został rozebrany, a fosa zasypana.
W latach 80. XVIII w. brama została przebudowana według projektu królewskiego architekta Dominika Merliniego (twórcy warszawskich Łazienek). Na fasadzie bramy od ulicy Grodzkiej widnieje data ukończenia prac. W okresie międzywojennym pełniła ona funkcję domu mieszkalnego. Po II wojnie światowej mieściło się tutaj liceum plastyczne. Obecnie ma w niej siedzibę Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”. Tuż obok, przy ulicy Podwale, stoi na stałe zapalona latarnia, w sposób symboliczny upamiętniająca dawne żydowskie miasto.
Działalność Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” nawiązuje do symbolicznego i historycznego znaczenia jego siedziby – Bramy Grodzkiej, oraz położenia Lublina w miejscu spotkania kultur, tradycji i religii. Twórcy teatru realizują przedsięwzięcia o charakterze społecznym i edukacyjnym. W ośrodku zobaczyć można stałą wystawę „Lublin. Pamięć Miejsca”, przedstawiającą dawny, polsko-żydowski Lublin.
Adres: ul. Grodzka 21
Przystanek 9. - Wzgórze zamkowe
Wzgórze Zamkowe pełniło szczególną rolę w historii dawnego Lublina. W 2. połowie XIII w. wybudowano na nim cylindryczną wieżę. Ówczesny gród, leżący na szlaku handlowym, był łakomym kąskiem dla najeźdźców ze wschodu – Tatarów, Rusinów. Usytuowany na wzgórzu zamek, wieżę i kościół Trójcy Świętej otaczały drewniane i ziemne wały obronne. Z polecenia króla Kazimierza Wielkiego wzniesiono nowe budynki na planie czworoboku. Za panowania Zygmunta Starego wybudowano mocną bramę wjazdową i dodatkową basztę. Od zachodu do bramy prowadziła droga z solidnym drewnianym mostem.
W 1569 r. w zamku obradował sejm, w czasie którego podpisano akt unii polsko-litewskiej. Podczas potopu szwedzkiego król Jan Kazimierz wraz z wojskami często bywał w Lublinie.
Upadek Rzeczypospolitej przyniósł również ruinę zamku. W początkach XIX w. na zamkowym wzgórzu wybudowano więzienie w stylu neogotyku angielskiego, którego fasadę dziś rozpoznajemy jako Zamek Lubelski. Funkcję więzienną pełnił przeszło 128 lat. Przez ten czas zamek stał się symbolem represji i miejscem kaźni dziesiątek tysięcy Polaków. Od roku 1957 jest siedzibą Muzeum Narodowego w Lublinie.
Adres: ul. Zamkowa
Przystanek 10. - Nieistniejąca już Synagoga Maharszala
Synagoga Maharszala, zwana Wielką Synagogą, mieściła się u podnóża zamku, w miejscu, gdzie obecnie przebiega aleja Tysiąclecia. Ta największa wówczas żydowska budowla Lublina znajdowała się przy nieistniejącej już ulicy Jatecznej.
Wybudowano ją ok. 1567 r., po wydaniu przez króla Zygmunta Augusta pozwolenia na budowę synagogi i gimnazjum. Była to budowla dwupiętrowa. Na parterze znajdowały się sale męskie, na piętrze kobiece. Tutaj też usytuowana była synagoga Maharama oraz mała bożnica Szywe Kryjem, służąca modlitwom codziennym. Po najeździe kozacko-moskiewskim w 1655 r. zniszczoną synagogę Maharszala odbudowano w zmienionej bryle. W latach 1855-1862 miała miejsce kolejna przebudowa, a synagoga utraciła wówczas swój dawny charakter. Ze starej synagogi pozostały jedynie mury i Aron ha-Kodesz. Na odbudowę bożnicy datki złożyła cała społeczność żydowska Lublina.
Synagoga Maharszala przestała służyć celom religijnym w okresie II wojny światowej, zakazano bowiem Żydom odprawiania publicznych modlitw. Jako że był to jedyny wówczas obiekt mogący pomieścić jednocześnie kilka tysięcy osób, zamieniono go na przytułek dla wysiedlonych i uchodźców. Analogicznie postąpiono z innymi synagogami na Podzamczu. W kwietniu 1942 r., kiedy likwidowano lubelskie getto, hitlerowcy zamienili synagogę Maharszala na punkt zborny dla osób, z których formowano transporty do obozu zagłady w Bełżcu. Również w samej synagodze śmierć poniosło wówczas wiele osób. Po likwidacji getta bożnicę rozebrano. W miejscu, gdzie mieściła się synagoga, znajduje się obecnie tablica pamiątkowa.
Adres: przy ul. Zamkowej
Przystanek 11. - Cerkiew prawosławna pw. Przemienienia Pańskiego
Leżący na szlaku ruchu tranzytowego Zachód-Wschód Lublin był ważnym ośrodkiem handlowym. Sprzyjało to osiedlaniu się kupców, m.in. z ziem ruskich, dla których wzniesiona została w XIV w. drewniana cerkiew prawosławna pw. Przemienia Pańskiego. Świątynia należała do diecezji chełmskiej, wchodzącej w skład prawosławnej metropolii kijowskiej podległej Patriarsze Konstantynopola. W latach 1560-1573 przy cerkwi został wybudowany monaster. 15 stycznia 1586 r. powstało bractwo cerkiewne (jedno z pierwszych w Rzeczypospolitej). W 1587 r. pożar niemal doszczętnie zniszczył cerkiew. Ocalał jedynie ikonostas.
W latach 1607-1633 z inicjatywy bractwa wybudowano kolejną, już murowaną cerkiew (w tej postaci możemy ją oglądać obecnie). Jej budowa trwała aż 26 lat, co spowodowane było zapewne trudną sytuacją Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej po unii brzeskiej. Niemal przez cały XVII w. cerkiew kilka razy przechodziła z rąk prawosławnych w ręce unitów i odwrotnie.
Od roku 1695 na kolejnych 180 lat cerkiew Przemienienia Pańskiego stała się unicka. W tym okresie w wystroju świątyni pojawiło się wiele elementów charakterystycznych dla tradycji chrześcijaństwa zachodniego (np. organy i boczne ołtarze).
W 1875 r. cerkiew ponownie stała się prawosławna i od 11 maja 1875 r. weszła w skład prawosławnej diecezji warszawsko-chełmskiej. Generalnego remontu świątyni dokonano w 1881 r., usuwając ślady latynizacji.
Po I wojnie światowej Cerkiew prawosławną traktowano jako pozostałość zaborów, toteż prawosławnym odebrano większość świątyń oraz wiele nieruchomości. Pozostawiono im jedynie cerkiew Przemienienia Pańskiego i kaplicę na cmentarzu przy ulicy Lipowej. Po II wojnie światowej świątynię kilkakrotnie remontowano, a w latach 1986-1992 dokonano renowacji ikonostasu. W 1989 r. cerkiew Przemienienia Pańskiego stała się świątynią katedralną reaktywowanej prawosławnej diecezji lubelsko-chełmskiej.
Adres: ul. Ruska 15
Przystanek 12. - Wzgórze Czwartek
Wznoszące się nad doliną Czechówki wzgórze Czwartek uważa się za jedno z najstarszych miejsc osadnictwa w Lublinie. Świadczą o tym wykopaliska archeologiczne, podczas których odnaleziono ślady ziemianek z okresu pomiędzy VII a X w. Według niektórych naukowców już wtedy znajdowała się tutaj wczesnośredniowieczna osada handlowa na szlaku pomiędzy Rusią a Mazowszem i Małopolską. Nazwa wzgórza – Czwartek, po raz pierwszy pojawiła się w XV w. i, wedle przekazów, odnosiła się do targów odbywających się tutaj w każdy czwartek.
Wzmianki historyczne oraz odkrycia archeologiczne wskazują na istnienie na wzgórzu w XIV w. kościoła pw. św. Mikołaja, patrona i opiekuna kupców. Obecna budowla pochodzi z 2. połowy XVI w., do której w latach 1630- 1644 dobudowano przęsło mieszczące kruchtę. Wcześniej, w latach 1603-1615, kościół został przebudowany, m.in. zyskując sztukaterię w typie renesansu lubelskiego wykonaną przez włoskiego artystę Piotra Traversiego. Przy kościele funkcjonowały szkoła oraz szpital – przytułek. Klasycystyczna fasada pochodzi z przebudowy kościoła w latach 1873-1874.
We wnętrzu znajduje się XVIII-wieczny ołtarz główny z figurą św. Mikołaja z 1. połowy XVII w. Przechowywane są tu także relikwie św. Walentego, uznawanego za patrona zakochanych. Osiedle Czwartek niszczono wielokrotnie, a kościół jest jedynym zachowanym elementem starej zabudowy.
Adres: ks. Michała Słowikowskiego 1