Szlak Pamięci
Lublin. Pamięć Zagłady
Szlak Lublin. Pamięć Zagłady przygotowany został przez Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” na przypadającą w 2017 r. 75 rocznicę likwidacji getta w Lublinie i rozpoczęcie akcji „Reinhardt”.
Szlak obejmuje oznaczenie granic getta na Podzamczu oraz ostatniej drogi lubelskich Żydów prowadzącej na Umschlagplatz, skąd wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu ok. 28 tysięcy osób. Na szlaku znalazły się także inne nieupamiętnione dotąd obszary, takie jak dzielnica żydowska na Wieniawie, getto na Majdanie Tatarskim oraz miejsce śmierci dzieci i ich opiekunek z ochronki. Spacer szlakiem Lublin. Pamięć Zagłady najlepiej zacząć w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN” gdzie można odebrać bezpłatny przewodnik po Szlaku Pamięci oraz zobaczyć wystawę „Lublin. 43 tysiące”.
Szczegółowe informacje na temat szlaku znajdują się na stronie Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN”.
Opcja 1. - Granice getta na Podzamczu
Długość trasy: 4,1 km
Czas przejścia: 2 godziny
Granica getta jest częścią Szlaku Pamięci, upamiętniającego istnienie w czasie okupacji w Lublinie getta na Podzamczu, utworzonego przez Niemców 24 marca 1941 r. W getcie ogrodzonym płotem z drutu kolczastego zamknięto ok. 35 tysięcy Żydów. Utworzenie getta było fundamentalnym aktem wykluczenia społeczności żydowskiej z życia miasta i jej izolacji od pozostałych mieszkańców.
Oznaczenie granicy getta – płytki betonowe i murale
Na obszarze gdzie przebiegała granica getta, zostały umieszczone 43 betonowe płytki. Ich liczba odnosi się w sposób symboliczny do tego, że przed wojną w Lublinie żyły 43 tysiące Żydów. Ponadto w wybranych miejscach w obrębie terenu getta powstały murale. Tworzą one opowieść o mieście żydowskim w Lublinie – o jego życiu i zagładzie.
- Mural al. Unii Lubelskiej (obok Tarasów Zamkowych) powstał na ścianie umacniającej brzeg Czechówki. Stanowi on kolaż zdjęć Stefana Kiełszni, wykonanych na ulicach Nowej, Lubartowskiej i Kowalskiej w latach 30. XX wieku. Na muralu został umieszczony plan Lublina z 1928 r. z zaznaczoną dzielnicą żydowską oraz utwór Jakuba Glatsztejna Lublinie, moje święte miasto.
- Mural ul. Lubartowska 49 wykonano na ścianie kamienicy u zbiegu ulic Lubartowskiej i Ruskiej. Jest to cytat z powieści Anny Langfus, ocalonej z zagłady lubelskiej Żydówki. Autorka pisze, co czuła po utworzeniu w Lublinie getta, odgrodzonego od miasta drutem kolczastym.
- Mural ul. Kowalska 3 wykonano na ścianie kamienicy położonej obok bramy do lubelskiego getta. Jest to wiersz Julii Hartwig Koleżanki, opisujący przypadkowe spotkanie poetki ze szkolnymi koleżankami, Żydówkami, obok granicy getta.
Mural ul. Lubartowska 70 to list napisany przez nieznanego mieszkańca lubelskiego getta. Dramatyczny dokument napisany w jidysz został wysłany do kogoś w getcie warszawskim. List ocalał, ale tekst w wielu miejscach jest nieczytelny.
Opcja 2. - Ostatnia droga - droga na Umshlagplatz
Długość trasy: 4,5 km
Czas przejścia: 1,5 godziny
Ta część Szlaku Pamięci upamiętnia drogę, jaką przechodzili Żydzi prowadzeni na rampę kolejową przy ul. Zimnej. Stąd byli wywożeni do obozu zagłady w Bełżcu. Kolumny idących Żydów przechodziły ulicami: Ruską, Kalinowszczyzna, Turystyczną aż do rzeźni miejskiej przy ul. Zimnej, gdzie znajdowała się rampa kolejowa. Miejscem, w którym ich gromadzono przed wymarszem na rampę była synagoga Maharszala.
Szlak Pamięci jest wyznaczony przy pomocy 21 płyt z literami alfabetu hebrajskiego, ostatni 22 litera znajduje się w przestrzeni instalacji artystycznej znajdującej się na terenie Umschlagplatzu.
Opcja 3. - „Nie/pamięć miejsca”
Jednym z najbardziej znaczących i zapomnianych miejsc w Lublinie, związanych z zagładą Żydów, jest nieistniejąca już rampa kolejowa dawnej rzeźni miejskiej przy ulicy Zimnej. Stąd od 16 marca do 14 kwietnia 1942 r. Żydzi byli wywożeni do obozu zagłady w Bełżcu. Instalacja „Nie/Pamięć Miejsca” na działce znajdującej się na terenie dawnej rampy kolejowej.
Na działce umieszczono metalowy kontener, do którego można wejść od ulicy Zimnej przez przebity mur. Dzięki wyciętym w ścianach kontenera, po obu jego stronach, otworom w kształcie hebrajskich liter, widzimy przestrzeń działki. W dachu kontenera jest wycięta ostatnia litera alfabetu hebrajskiego. Widać przez nią niebo. Przestrzeń, na której powstała instalacja, wydzielono z całego terenu dawnej rampy. Ścianę zamykającą kontener wykonano z zardzewiałej blachy. Rdza ma podkreślać zachodzący tu proces destrukcji i umierania pamięci.
Adres: ul. Zimna
Opcja 4. - Inne miejsca upamiętnienia
Dzielnica żydowska na Podzamczu
Po przejściu Bramy Grodzkiej stajemy naprzeciw wielkiej pustej przestrzeni po dawnym mieście żydowskim. Miejsce to upamiętnia:
- Latarnia Pamięci, która stoi w miejscu, gdzie przed wojną znajdowało się skrzyżowanie ulic Krawieckiej i Podwale. Zapalona w 2004 roku latarnia niczym synagogalny ner tamid (hebr. wieczne światło) nie gaśnie ani w dzień, ani w nocy przypominając nam o żydowskim mieście i jego mieszkańcach.
- Dom Jakuba Glatsztejna, ul. Jateczna 25. W jego twórczości Lublin stał się symbolicznym miejscem zagłady Żydów. W utworze “Lublinie, moje święte miasto” zamknął obraz odchodzącego na zawsze lubelskiego miasta żydowskiego. Jego tekst umieszczony jest na znajdującym się w pobliżu muralu.
Getto na Majdanie Tatarskim
Po likwidacji tzw. starego getta na terenie Podzamcza, Niemcy utworzyli 14 kwietnia 1942 roku getto szczątkowe na terenie dzielnicy Majdan Tatarski. W pobliżu miejsca, gdzie znajdowało się wejście do getta zostały umieszczone 2 betonowe płyty informujące o historii tego miejsca.
Miejsce egzekucji dzieci żydowskich z ochronki i ich opiekunek
24 marca 1942 r., w trakcie akcji likwidacyjnej lubelskiego getta na Podzamczu, Niemcy wywieźli z żydowskiej ochronki przy ul. Grodzkiej 11 ponad sto dzieci wraz z trzema opiekunkami. Wszystkich rozstrzelano na terenie dawnej kopalni piasku.
Teren nieistniejącej dzielnicy żydowskiej na Wieniawie
Dzielnica żydowska na Wieniawie miała charakter małego miasteczka założonego jako odrębne miasteczko na początku XVII w., włączone do Lublina w 1916 r. Do 1939 r. Żydzi stanowili ok. 70 proc. jego mieszkańców. Centrum Wieniawy stanowił rynek, obok którego znajdowały się synagoga, dom modlitwy i cmentarz. W maju 1940 r. Niemcy wysiedlili Żydów na Podzamcze, a budynki i cmentarz żydowski zostały zniszczone.
