Szlak Zabytków Architektury
Czas przejścia: 2,5-3 godziny
Lublin – największe miasto na wschód od Wisły – ma bardzo stary rodowód. Od początków osadnictwa w VI wieku do uzyskania praw miejskich w 1317 roku upłynęło ponad siedem stuleci; podobny przedział czasowy dzieli Lublin od uzyskania aktu lokacyjnego, z rąk króla Władysława Łokietka, do czasów współczesnych.
Przystanek 1. - Brama Krakowska
Brama Krakowska, zwana Bramą Wyższą, była częścią murów miejskich otaczających Stare Miasto, jej budowę rozpoczęto w 1341 r. W XV w. zmieniła nieco swój wygląd, została bowiem podwyższona, a ceglane mury od strony frontowej urozmaicono ukośnymi pasami cegły zendrówki. Ówczesne pożary miasta (w XV i XVI w.) powodowały konieczność jej odbudowy.
Według archiwalnych zapisów pod koniec XVI w. dobudowano ośmioboczną część górną, nakrytą miedzianym hełmem. Dla wzmocnienia obronności bramy ok. poł. XVI w. wybudowano przedbramie. Od połowy XVII w., kiedy to wokół bramy znajdowały się kramy i jatki, powoli traciła ona swoje funkcje obronne. Wiadomo, że mieszkał w niej trębacz, wrotny, a także „dyrektor zegara miejskiego”. W latach 1778-1782 prowadzono prace remontowe nad popadającą w ruinę bramą, czego dowodem jest widniejący na kopule po dziś dzień monogram SAR (Stanislaus Augustus Rex). W Bramie Krakowskiej mieści się Muzeum Historii Miasta Lublina, gdzie ukazane zostały dzieje miasta od okresu osadniczego (VI-VIII w.) do roku 1944. Z najwyższej kondygnacji Bramy Krakowskiej (z wysokości ok. 33 m) można podziwiać panoramę miasta.
Przystanek 2. - Kościół pw. św. Ducha
Murowaną w stylu gotyckim świątynię wzniesiono w latach 1419-1421 z fundacji lubelskich mieszczan. Kościół ucierpiał w wyniku pożarów w XV i XVI w., najbardziej jednak w 1602 r. Po sześciu latach został odbudowany. Pozostał w gotyckim układzie jednonawowym, ale fasada, a także prezbiterium zyskały cechy renesansu lubelskiego. W 1610 r. z fundacji lubelskiego rajcy Stanisława Licheńskiego dobudowano do nawy głównej od strony północnej kaplicę św. Stanisława, a w 2. połowie XVII w. do jej południowej części drugą kaplicę (fundator Stefan Czarniecki). Kościół, przebudowany ponownie po pożarze w latach 30. XVIII w. wg planu Pawła Antoniego Fontany – wybitnego architekta doby baroku, uzyskał obecny trójnawowy układ wnętrza.
Godne uwagi są barokowe ołtarze, wykonane w warsztacie rzeźbiarskim braci Hoffmanów (lata 30. XVIII w.), a także, zdobiona rzeźbami przedstawiającymi czterech ewangelistów, ambona – dzieło S. Zeisla (lata 60. XVIII w.). Ponadto na uwagę zasługuje barokowy prospekt organowy z 1710 r.
Adres: ul. Krakowskie Przedmieście 1
Przystanek 3. - Kościół pw. św. Józefa i klasztor oo. karmelitów bosych
W 1624 r. sprowadzono do Lublina karmelitanki bose, które kilka lat później zakupiły obronny dwór wojewody bełskiego Rafała Leszczyńskiego wzniesiony w latach 1619- 1622. Dopiero po zakończeniu prac adaptacyjnych budynków na klasztor, co miało miejsce w roku 1635, osiedliły się w nim karmelitanki. W latach 1636-1644 z fundacji Katarzyny z Kretkowskich Ligęziny zbudowano jednonawowy, murowany kościół w typie renesansu lubelskiego.
Kościół posiada charakterystyczny dla okresu smukły szczyt fasady, a sklepienie nawy dekorowane jest sztukateriami. W 1807 r. karmelitanki przeniosły się w nowe miejsce (zgromadzenie przy ul. Staszica), ustępując miejsca karmelitom bosym. Ci ostatni dwukrotnie opuszczali klasztor, by powrócić tu ostatecznie w 1917 r. Warto zwrócić uwagę na barokowe ołtarze znajdujące się wewnątrz świątyni, zwłaszcza na ołtarz główny z XVIII-wiecznym obrazem, przedstawiającym patrona karmelitów – św. Józefa, a także wizerunkiem św. Kazimierza Królewicza w jego szczycie. Wyjątkowym zabytkiem są też późnorenesansowe drzwi do starej zakrystii, z podobnym jak w kościele św. Eliasza herbem karmelitów.
Adres: ul. Świętoduska 14
Przystanek 4. - Zespół kościelno-klasztorny ss. karmelitanek
Fundatorami kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i klasztoru dla karmelitanek bosych, zwanych poczętkami, w roku 1646 był podskarbi wielki koronny Mikołaj Daniłowicz wraz z żoną Zofią z Tęczyńskich. Z powodu niewystarczających środków finansowych budowę kościoła przerwano wkrótce po jej rozpoczęciu. Dopiero na początku XVIII w. jej kontynuacji podjęła się Elżbieta Sieniawska (wówczas jedna z najbogatszych kobiet Rzeczypospolitej). W tym czasie powstało m.in. sklepienie świątyni. Zabudowania klasztorne były siedzibą zarówno poczętek, jak i sióstr józefitek (sprowadzonych w 1807 r. z kościoła św. Józefa).
Kościół posiada charakterystyczną dla renesansu lubelskiego skromną, bezwieżową fasadę, natomiast układ wnętrza jest barokowy. Warto zwrócić uwagę na barokowy ołtarz główny, a także ołtarze boczne (św. Józefa i św. Wincentego), będące dziełem warszawskiego rzeźbiarza Bernatowicza z ok. 1720 r.
Na uwagę zasługują także dwie ambony z bogatym programem ikonograficznym, powstałe w 1. połowie XVII w., oraz późnobarokowa grupa figuralna, w typie tzw. Deesis. Przedstawia ona w centrum rozpiętego na krzyżu Chrystusa, ujętego po bokach postaciami Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, poniżej zaś Marię Magdalenę, natomiast w szczycie – chmury i głowy aniołów.
Adres: ul. Staszica 16
Przystanek 5. - Pałac książąt Czartoryskich
W południowo-wschodnim narożu placu Litewskiego znajduje się pałac wybudowany w 2. połowie XVII w. dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego.
Widoczne nieregularności w rzucie budynku oraz różnice wątków murów piwnic świadczą o tym, że pałac został wzniesiony na zrębach wcześniejszej, nieznanej bliżej budowli oraz że był kilkakrotnie przebudowywany. Niewyjaśniona pozostaje kwestia autorstwa projektu pałacu. Na podstawie atrybucji charakterystycznych elementów twórczości jego projekt przypisuje się Tylmanowi z Gameren, jednemu z najwybitniejszych architektów epoki baroku. Pierwszy znany rzut późniejszego pałacu Czartoryskich pochodzi dopiero z 1716 r., kiedy to umieszczony został na planie Lublina i jego przedmieść. Nie pozwala on jednak na wysnucie wniosków co do wyglądu tej budowli. Jak wiadomo z korespondencji ówczesnej właścicielki pałacu, marszałkowej Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, z jej architektem Franciszkiem Mayerem, w latach 1725-1728 miała miejsce jego następna przebudowa.
W roku 1731 pałac przeszedł w ręce Czartoryskich. Traktowali oni pałac w Lublinie jako jeden z wielu i specjalnie się nim nie interesowali, powierzając go opiece swoich rezydentów. W późniejszym czasie mieściły się tu między innymi fabryka tytoniu i tabaki, a także kino.
Częste zmiany właścicieli nie sprzyjały utrzymaniu budynku w dobrym stanie. Wybudowany w 1867 r. rozległy budynek Hotelu Europejskiego zetknął się z południowym alkierzem i zasłonił widok na pałac od ul. Krakowskie Przedmieście.
W czasie okupacji pałac zajmowany był przez Niemców. W roku 1944 został bardzo poważnie zniszczony. W wyniku rozpoczętej w 1945 r. odbudowy przywrócono pierwotny układ wnętrz, wprowadzono instalacje i podwyższono dachy. Odrestaurowany pałac został przeznaczony na Dom Turysty PTTK. Od 1973 r. pałac Czartoryskich jest siedzibą Lubelskiego Towarzystwa Naukowego.
Adres: plac Litewski 2
Przystanek 6. - Dawny gmach Kasy Przemysłowców Lubelskich
Eklektyczny budynek wzniesiony został jako Kasa Przemysłowców Lubelskich w latach 1899-1900 według projektu Gustawa Landau Gutentegera. Zbudowana w rekordowym czasie 17 miesięcy kamienica stała się siedzibą stowarzyszeń przemysłowców Lubelszczyzny.
Po przebudowie w 1910 r. budynek zyskał kształt architektoniczny, który przetrwał do dziś. W okresie międzywojennym na parterze znajdował się sklep delikatesowy oraz cukiernia. W czasie II wojny światowej z uwagi na lokalizację i reprezentacyjność budynku urządzono tu Deutsches Haus, czyli Dom Niemiecki. Po wojnie w budynku mieścił się hotel Lublinianka z popularnym Barem Centralnym, kawiarnią i restauracją.
W latach 2001-2002 nieruchomość została zakupiona przez grupę hotelową Von der Heyden Group. Po przeprowadzeniu gruntownej modernizacji budynek ponownie oddano do użytku jako czterogwiazdkowy hotel – IBB Grand Hotel Lublinianka.
Adres: ul. Krakowskie Przedmieście 56
Przystanek 7. - Kościół i klasztor oo. kapucynów
Kościół i klasztor zostały wzniesione w latach 1726-1733 z fundacji Pawła Karola Sanguszki i jego żony Marianny z Lubomirskich wg projektu Karola Baya. Wybudowany w stylu baroku kościół posiada układ jednonawowy z bocznymi kaplicami i węższym prezbiterium, którego przedłużenie stanowi chór zakonny. Nawa przykryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Skromna fasada kościoła współgra z pozbawionym przepychu wnętrzem świątyni: bielone ściany zdobią jedynie dębowe ołtarze. Boczne elewacje kościoła oraz elewacje klasztoru są również skromne, bez artykulacji.
Na uwagę zasługuje przylegająca od wschodu neogotycka Kaplica Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny (dobudowana w latach 1857-1860) z rzeźbioną w białym marmurze postacią Matki Boskiej autorstwa cenionego rzeźbiarza W. Oleszczyńskiego.
Adres: ul. Krakowskie Przedmieście 42
Przystanek 8. - Hotel Europa
Budynek hotelu Europa wybudowano w latach 1865-1867 według projektu architekta gubernialnego Ludwika Szamoty. Wzorowany był na warszawskim Hotelu Europejskim, zaprojektowanym przez Henryka Marconiego – wybitnego przedstawiciela polskiego neoklasycyzmu, i taką nazwę początkowo nosił. Wzniesiony został na placu należącym do książąt Czartoryskich, zakupionym przez Marcina Kobylińskiego i Chaima Forsztetera. Eklektyczny gmach, usytuowany na narożu reprezentacyjnego placu, stał się jego ozdobą i tak pozostało do dziś.
Hotel w tamtych czasach imponował architekturą i standardem. Już wówczas posiadał luksusowe łazienki, a na parterze restaurację i cukiernię hotelową. W trakcie działań wojennych został dwukrotnie uszkodzony. Udało się go jednak odbudować, zachowując dawny wygląd.
Przez długie lata w obiekcie funkcjonował Dom Wycieczkowy prowadzony przez PTTK.
W latach 90. zapadła decyzja o generalnym remoncie budynku. Gruntowną restaurację nadzorował prof. Wiktor Zin. Pod kierownictwem nowego zarządzającego, spółki Europa SA, budynek zyskał nowe oblicze i standard. Niezmieniona pozostała jego bryła z elewacją, zasadnicza część układu wnętrza z holem oraz medalionami przedstawiającymi króla Jana III Sobieskiego i Marysieńkę.
Adres: ul. Krakowskie Przedmieście 29
Przystanek 9. - Teatr im. Juliusza Osterwy
Teatr im. Juliusza Osterwy wybudowany został w 1886 r. według projektu Karola Kozłowskiego. Jego budowa trwała zaledwie dwa lata. Wzniesiono go dzięki inicjatywie lubelskiej inteligencji, przemysłowców, kupców i okolicznych ziemian: „Lublinianie – sobie”. Powstał wyłącznie ze składek społecznych.
W czasie I wojny światowej na krótko teatr został zamieniony na szpital wojskowy. Ponowne otwarcie nastąpiło w 1915 r., a w 1921 r. Rada Miejska odkupiła gmach od spółki cywilnej. W 1939 r. został przejęty przez Niemców, do 1941 r. występowały tu niemieckie teatry frontowe. W 1949 r. teatr upaństwowiono (jako ostatni w kraju). Wówczas to na patrona wybrano Juliusza Osterwę.
Gmach teatru został wzniesiony w konwencji włosko-francuskiego neorenesansu. W bryle budynku odnaleźć można elementy zaczerpnięte z antyku. Półkoliście zakończone okna o dużej powierzchni mają wyraźnie zaznaczony klucz albo też zostały ujęte parą kolumn i zwieńczone trójkątnym tympanonem. Drzwi również zakończono półkolistymi łękami. Na uwagę zasługuje rozbudowany gzyms wieńczący. Pod gzymsem między piętrami widoczny jest fryz z tryglifami. We wnętrzu warto przyjrzeć się ozdobnej sali widzów z cyrklastym sufitem podzielonym na filungi. Na środku sali zawieszony jest żyrandol z czterdziestoma ramionami. Godne uwagi są też rzeźbione balustrady lóż i balkonów w głównej sali.
Adres: ul. Narutowicza 17
Przystanek 10. - Kościół pw. Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej i klasztor ss. brygidek
Początki powstania świątyni sięgają końca XIV stulecia, kiedy to wdowa Wojciecha w zamian za wystawienie kaplicy przekazała miastu swój majątek (1396). W 1412 r. kościół został przekazany przez Władysława Jagiełłę oo. brygidom i ss. brygidkom. Za jego panowania świątynię rozbudowano. W pracach uczestniczyli knechci – jeńcy krzyżaccy osadzeni na Zamku Lubelskim.
Bryła XIV-wiecznego kościoła (część nawy i prezbiterium) została włączona do budowli z fundacji Jagiełły, a następnie rozbudowana i oszkarpowana. Od południa przylegają do kościoła zabudowania klasztorne, przebudowane w XVII w. Wnętrze utrzymane w stylu gotyckim jest podzielone na dwie nawy. Kościół ma typowe gotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe, a sklepienie w prezbiterium posiada dekorację wczesnobarokową z czasów ksieni Doroty Firlejówny (1631‑1660). We wnętrzu warto zwrócić uwagę na fragmenty fresków, które zachowały się na strychu kościelnym. Neogotyckie wyposażenie świątyni pochodzi z ok. 1901 r. Tylko stalle i ławki zachowały na zapleckach i ściankach obrazy z połowy XVII w., malowane przez Jana Szrettera. Przedstawiają one sceny z życia św. Brygidy. Uwagę zwraca też malowany na desce obraz św. Brygidy z połowy XV w.
Pozostałe budynki klasztoru wznoszone były etapami – od 1432 r. do końca XVI w., dlatego też noszą cechy od gotyku do późnego renesansu.
Zespół klasztorny otoczony jest XVI-wiecznym murem, zachowanym do dnia dzisiejszego bez zmian, łącznie z otworami strzelniczymi.
Adres: ul. Narutowicza 6
Przystanek 11. - Kościół pw. Nawrócenia św. Pawła
W miejscu, gdzie pierwotnie istniały drewniane zabudowania bernardyńskie, za zgodą króla Kazimierza Jagiellończyka wybudowano w latach 1473-1496 kościół z cegły.
W pożarze, który wybuchł w 1557 r., spaliły się wszystkie ołtarze oraz zawaliły sklepienia. Odbudowując kościół, zachowano system halowy korpusu. Ściany zewnętrzne zwieńczono skromnym renesansowym gzymsem, a zamknięcia półkoliste zastąpiły ostrołukowe. Król Zygmunt August po zakończeniu obrad nad unią lubelską wybrał ten kościół (jako największy z lubelskich) i odśpiewał w nim hymn dziękczynny Te Deum laudamus.
Po kolejnym pożarze w 1602 r. kościół odbudowano, nadając mu renesansową bryłę i wnętrze. Korpus nawowy i prezbiterium zostały wówczas przedłużone. Dodane zostały: smukła wieża na sygnaturkę na szczycie oraz wysoka czworoboczna wieża zegarowa w narożu od strony południowej. Pierwotna gotycka hala została przekształcona w kościół bazylikowy. Powstał także nowy chór muzyczny. Ściany nawy głównej zwieńczone zostały fryzem arkadowym i bogato profilowanym belkowaniem. Dekoracja sklepienia to jeden z najlepszych przykładów dekoracji charakterystycznej dla renesansu lubelskiego, będącej wzorem dla wielu innych.
W latach 1732–1733, dzięki wsparciu m.in. kasztelana krakowskiego Józefa Potockiego, kościół kolejny raz odrestaurowano. Zyskał on wówczas nowe organy i mieszczący się przy pierwszym filarze ze strony południowej ołtarz.
W trakcie kolejnego remontu kościoła, przeprowadzonego w 1827 r., przekształcono fasadę w duchu neoklasycyzmu. W wyniku rozpoczętej w 1954 r. konserwacji zrekonstruowano wieżyczkę na sygnaturkę nad wschodnim szczytem kościoła. Przeprowadzono także rekonstrukcję renesansowej kopuły nad kaplicą Matki Boskiej Częstochowskiej (dawniej św. Tekli).
Obecnie, poza klasycystyczną fasadą, kościół reprezentuje formy tzw. renesansu lubelskiego.
We wnętrzu świątyni warto zwrócić uwagę na dzieła wybitnych rzeźbiarzy renesansu (Canavesiego) oraz rokoka (Zeisla i Kargera), a także renesansowe stalle w prezbiterium, ławki i konfesjonały w nawie głównej.
Adres: ul. Dolna Panny Marii 4
Przystanek 12. - Kościół i klasztor pomisjonarski
Zespół klasztorny misjonarzy wzniesiony został w początkach XVII stulecia, a następnie był wielokrotnie rozbudowywany. Obecnie pełni funkcję Metropolitalnego Seminarium Duchownego. Jest to jedna z najciekawszych realizacji sakralnych pierwszej ćwierci XVIII w. w Polsce. To najwybitniejsze dzieło tego okresu zachowane w Lublinie.
Wybudowanie kościoła wspomogły dotacje bpa krakowskiego Teodora Potockiego, bpa poznańskiego Bartłomieja Tarły oraz Jana Tarły – podstolego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w mniejszym stopniu Karola Rozwadowskiego – podczaszego płockiego, a także liczne fundacje szlachty i mieszczan lubelskich.
Świątynię wzniesiono w latach 1719-1736 prawdopodobnie według projektu nadwornego architekta Elżbiety Sieniawskiej Giovanniego Spazzia. Orientowany kościół zbudowano na złożonym, centralno-podłużnym planie, składającym się z krzyża greckiego wpisanego w kwadrat.
Od wschodu dostawiono do niego kwadratowe prezbiterium, a od zachodu płytkie przęsło zawierające kruchtę i chór muzyczny. W bryle nawa, przenikająca się z transeptem, zaakcentowana jest latarnią schowaną w dachu kopuły.
Pochodzące z XVIII w. wyposażenie kościoła jest zróżnicowane. Tuż po wybudowaniu kościoła w warsztacie Jana Eliasza Hoffmanna z Puław wykonano trzy zbliżone do siebie ołtarze: główny oraz dwa transeptowe. Natomiast ambona i ołtarz naprzeciw niej pochodzą z okresu nieco późniejszego, prawdopodobnie z lat 60. XVIII w. (dzieło Sebastiana Zeisla).
W prezbiterium znajdują się późnobarokowe stalle. Od strony prezbiterium do kościoła przylega kaplica, wybudowana z kamienia w stylu neogotyckim (1890). Kaplica służy liturgii bizantyńsko‑ukraińskiej. W jej wnętrzu mieści się współczesny ikonostas autorstwa Jerzego Nowosielskiego.
Wśród budynków klasztornych na szczególną uwagę zasługuje dawny pałac Lubienieckich i Suchorabskich wzniesiony w 2. połowie XVI w., a następnie przebudowany w połowie XVII w., dekorowany unikatowym fryzem z przedstawieniem królów i książąt polskich. Pozostałe skrzydła klasztorne powstały w latach 40. XVIII w. i w 1908 r.
Obiekt jest na co dzień niedostępny dla osób spoza seminarium, aczkolwiek kilka razy w roku z różnych okazji wnętrza są udostępniane zwiedzającym.
Adres: ul. Prymasa Wyszyńskiego 6
Przystanek 13. - Archikatedra i Wieża Trynitarska
Archikatedra w Lublinie jest jednym z pierwszych obiektów barokowych w Polsce. Pierwotnie był to kościół klasztorny jezuitów. Wzniesiony został w latach 1586- 1604 i w 1617 r., według projektu Jana Marii Bernardoniego i Józefa Bricciego, z fundacji Bernarda Maciejowskiego, Katarzyny Wapowskiej i Andrzeja Tęczyńskiego.
Jest to kościół bazylikowy jednonawowy z rzędami kaplic po obu stronach nawy. W fasadzie kościoła od początku występowały dwie wieże, pierwotnie szersze i większe, które uległy zniszczeniu w pożarze w połowie XVIII w. Od 1805 r., a faktycznie od 1818 r., ma status katedry, gdyż tyle czasu stała nieużytkowana wskutek sporu z jej poprzednimi właścicielami – trynitarzami.
Wnętrze świątyni jest barokowe, charakteryzuje się m.in. kolebkowymi sklepieniami wspartymi na gurtach. Znajduje się tu XVII-wieczny ołtarz główny wykonany z czarnej gruszy libańskiej, obrazy (Ostatnia Wieczerza i Uczta Heroda) z ok. 1667 r. pędzla bernardyna o. Franciszka Lekszyckiego oraz czternastowieczna chrzcielnica wykonana z brązu, przeniesiona tu ze zburzonego kościoła farnego pw. św. Michała. W lewej nawie, w ołtarzu bocznym, wisi słynny obraz Matki Boskiej Płaczącej (kopia obrazu jasnogórskiego) pędzla prof. Bolesława Rutkowskiego, znany z tzw. cudu lubelskiego, kiedy to w 1949 r. zaczął „płakać”.
Po północnej stronie prezbiterium znajduje się Kaplica Krzyża Trybunalskiego, przeniesionego tu z fary po jej rozbiórce. Natomiast od południa przylega do niego Kaplica Najświętszej Marii Panny, jej późnobarokowy wystrój uzupełniono przeniesionym z fary ołtarzem, wykonanym w latach 30. XVIII w. przez rzeźbiarza Jana Eliasza Hoffmanna.
Wewnątrz warto przyjrzeć się polichromii z wspaniałymi motywami iluzjonistycznej architektury, jak portale, nisze ścienne, okna, balkony i krużganki. Kompozycję malowideł uzupełniają elementy ornamentalne i dekoracyjne (kwiatowe i geometryczne) oraz wazony. Będąc w Archikatedrze Lubelskiej, należy również zejść do podziemi, gdzie znajdują się groby zasłużonych dostojników Kościoła.
Warto też zwrócić uwagę na chór muzyczny, usytuowany przy zachodniej ścianie kościoła. Będąc w katedrze, warto wstąpić do Zakrystii Akustycznej, wykonanej w latach 1752–1754. Projektant o. Franciszek Koźmiński wykorzystał tam efekt świadomego doboru kształtu krzywizny sklepienia, gdzie głosy odbijające się z jednego naroża trafiają do drugiego. Po zniszczeniu kaplicy podczas II wojny światowej została ona dokładnie odtworzona, z jej właściwościami akustycznymi, według projektu architekta Czesława Dorii-Dernałowicza oraz obliczeń prof. Jana Mikusińskiego.
Wieża Trynitarska
W miejscu, gdzie obecnie stoi neogotycka wieża, w okresie średniowiecza mieściła się niewielka furta w murach obronnych miasta, która pod koniec XVI w. została przebudowana na bramę. Wieżę Trynitarską wzniesiono na planie kwadratu, w dolnej części jest murowana z cegły, w górnej – drewniana. W dolnej części znajduje się przejście sklepione łukiem ostrym. Wieża w obecnej formie to dzieło Antonia Corazziego z 1821 r.
Pod Wieżą Trynitarską, u zbiegu ulic, leży „kamień nieszczęścia”, z którym związana jest pewna legenda.
Adres: ul. Królewska 10
Przystanek 14. - Rynek Starego Miasta
Rynek Starego Miasta to miejsce szczególne. Założony na planie zbliżonym do kwadratu Rynek wytyczono po nadaniu miastu praw miejskich. Jego nieregularny kształt przypominający trapez (wymiary 62 x 72 m) jest wynikiem założenia placu na łuku dawnych wałów. Będąc na Rynku, warto przyjrzeć się uważniej przylegającym doń kamienicom.
Przy zachodniej pierzei Rynku znajduje się kamienica Klonowica (numer 2). Kamienica pod numerem 5, należąca niegdyś do rodziny Konopniców, to dawna siedziba rajcy lubelskiego – Macieja Zessa. Nad ulicą Rybną znajduje się Brama Rybna, nazwana tak, gdyż prowadziła do placu, na którym handlowano dawniej rybami. Łączy ona dwie kamienice.
Pierzeja wschodnia zawiera jedną z najbardziej znanych kamienic – kamienicę Lubomelskich (numer 8), w których posiadaniu znajdowała się od początku XVI w. Na portalu zachował się gmerk (znak rodzinny) Zadora, na którym widnieje data „1540” i napis „Jan Lubom”. Zniszczoną po pożarze miasta (ok. 1580 r.) kamienicę odbudowano i ozdobiono wyjątkowymi w skali Polski malowidłami o tematyce świeckiej, znajdującymi się w przeznaczonej na winiarnię piwnicy.
Przy ul. Złotej 2 znajduje się kamienica, w której w latach 1899-1934 mieszkała młodopolska poetka Franciszka z Meyersonów Arnsztajnowa (autorka wierszy o Lublinie). We wschodniej pierzei pod adresem Rynek 9 posadowiono przebudowaną w stylu renesansowym kamienicę Pod Lwami. Nazwa pochodzi od zdobiących ją lwów kutych w kamieniu.
Z uwagi na manierystyczną dekorację elewacji za jeden z najpiękniejszych zabytków miasta uważa się kamienicę Konopniców (Rynek 12). Od tzw. strony Wieniawskiego pierwszym budynkiem jest gotycka kamienica z numerem 14. Kolejna kamienica (Rynek 16), ze względu na zdobiący ją fryz w postaci grajków, zwana jest kamienicą Muzyków. Była niegdyś własnością Stanisława Mężyka, rajcy lubelskiego. Poświęcona jest Janowi z Lublina – twórcy tabulatury organowej – największego w XVI w. w Europie zbioru pieśni i tańców na organy.
Kamienica Wieniawskich (z numerem 17) była w latach 1834–1849 własnością Tadeusza Wieniawskiego, doktora medycyny i chirurgii. Jest ona miejscem narodzin wybitnego skrzypka Henryka Wieniawskiego (1835). W pobliżu ul. Bramowej znajduje się narożna kamienica zwana, z powodu dekoracji fryzu, kamienicą Cukierników, w której obecnie znajduje się restauracja Czarcia Łapa.
Adres: ul. Rynek
Przystanek 15. - Bazylika pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika i klasztor oo. dominikanów
Po przybyciu do Lublina dominikanie objęli prawdopodobnie istniejące już oratorium św. Krzyża (wg przekazu Jana Długosza), natomiast nowy kościół wybudowali w 1342 r. z fundacji Kazimierza Wielkiego. Klasztor powstawał sukcesywnie: w 1342 r. wybudowano wschodnie skrzydło, przebudowane w końcu XVI w., a pozostałe skrzydła w latach 1635- 1670. Jego historia wiąże się z relikwiami Drzewa Krzyża Świętego, znajdującymi się w nim do 1991 r.
Przypuszczalnie nowe budynki wchłonęły wcześniejsze obiekty: oratorium św. Krzyża (w miejscu prezbiterium) i wieżę, w której miał znaleźć schronienie książę mazowiecki Konrad II w czasie walk o Lublin.
Kościół posiada cechy charakterystyczne tzw. renesansu lubelskiego, dekorację szczytu fasady oraz dekorację sklepienia. Trójnawowy kościół Dominikanów ma wydłużone prezbiterium, wysokością i szerokością równe nawie głównej. Nawę południową kończy, wzniesiona na planie kwadratu, kaplica Firlejów, wyróżniająca się w bryle okazałą kopułą z ozdobną latarnią. Nawę północną kończy sklepiona kopułą kaplica Matki Bożej Opieki. Natomiast położona za prezbiterium kaplica Tyszkiewiczów pełni rolę chóru zakonnego.
We wnętrzu warto zwrócić uwagę na klasycystyczny ołtarz główny zbudowany w 1794 r., który oddziela nawę od chóru zakonnego. Niektóre rzeźby ołtarzowe oraz dwie ambony, umieszczone symetrycznie nieopodal prezbiterium, pochodzące z lat 60. XVIII w., przypisywane są Sebastianowi Zeislowi. W nawach bocznych na ścianach podziwiać można obrazy o tematyce dominikańskiej, m.in. przedstawienie cudu związanego z próbą kradzieży relikwii Drzewa Krzyża Świętego przez gdańskiego kupca Henryka w 1434 r. na tle widoku Lublina z połowy XVII w.
Adres: ul. Złota 9
Przystanek 16. - Zamek Lubelski
Zamek, pierwotnie drewniany, powstał w XII w., następnie w 2. połowie XIII lub na początku XIV w. dobudowano murowaną wieżę obronno-rezydencjonalną, tzw. donżon. Był to pierwszy murowany obiekt na wzgórzu zamkowym. Za panowania Kazimierza Wielkiego wybudowano murowany zamek otoczony murem obronnym z bramą od zachodu.
Około roku 1520, za sprawą Zygmunta Starego, miała miejsce przebudowa zamku na renesansową rezydencję królewską; powstało wówczas piętrowe skrzydło zachodnie, natomiast pozostałe skrzydła, donżon i wieżę północną ozdobiono attykami.
W 1569 r. podczas obrad sejmu podpisano tu unię lubelską. Do ogromnych zniszczeń zamku doszło w latach 1655-1657, kiedy to zajmowały go wojska szwedzkie, węgierskie i moskiewskie. W latach 1824-1826, wg projektu J. Stompfa, wzniesiona została nowa, neogotycka budowla, przeznaczona na więzienie kryminalne Królestwa Kongresowego. Funkcję tę pełnił zamek przez 128 lat.
W czasie II wojny światowej na zamku funkcjonowało więzienie gestapo, a po wyzwoleniu spod okupacji hitlerowskiej, w sierpniu 1944 r., polityczne więzienie karno-śledcze. Więzienie zostało zlikwidowane w 1954 r., a od 1957 r. zamek jest główną siedzibą Muzeum Lubelskiego.
Budynek zamku, założony na planie prostokąta, posiada wewnętrzny dziedziniec. Neogotycka budowla prezentuje charakterystyczne dla tego stylu detale, jak okna zakończone ostrym łukiem, a także tzw. zęby, czyli krenelaż na murach.
Romański donżon
Jest jednym z najstarszych zabytków na Lubelszczyźnie. Trzykondygnacyjna wieża posiada mur grubości do 3,4 m, wewnątrz którego biegnie spiralna klatka schodowa. Dolną część muru wzniesiono z łamanego wapienia, górną – z cegły. Krenelaż wieńczący basztę pochodzi z XIX w. Warto zwrócić uwagę na biforium (arkadowe okno) na najwyższej kondygnacji.
Kaplica Trójcy Świętej
Jest to jeden z najcenniejszych zabytków sztuki średniowiecznej w Polsce. Pierwsze wzmianki na temat Kaplicy Trójcy Świętej pochodzą z 1326 r. Wnętrze kaplicy pokryte jest bizantyńsko-ruskimi polichromiami datowanymi na 1418 r.
W czasie unijnych obrad, w 1569 r., gościli tu najważniejsi przedstawiciele Korony i Litwy oraz inni posłowie europejscy. Po wybudowaniu więzienia (1824–1826) do kaplicy od strony południowej przyłączono dwukondygnacyjne skrzydło budynku więziennego, samą zaś kaplicę otynkowano. Również polichromie pokryto warstwą tynku. Odkrył je lubelski malarz Józef Smoliński dopiero w 1899 r. W czasie prac budowlanych na Wzgórzu Zamkowym (pod koniec XIX w.) w kaplicy obniżono prezbiterium, a dawny portal przekształcono w okno. Główne wejście (łączące kaplicę z więzieniem) umieszczono wówczas w południowej ścianie.
Adres: ul. Zamkowa 9